دورنمای راهبردی روابط ایران و طالبان در 1403 / ورود مهاجران افغانستانی به ایران تا کی ادامه دارد؟

رسول سلیمی: در یک شوک راهبردی، طالبان در افغانستان در 15 اوت 2021 به دنبال یک بحران ناشی از عقب نشینی نظامی، غرب تمایل نداشتن دولت و نیروهای امنیت ملی افغانستان به جنگ و اراده طالبان برای قدرت وارد کابل شدند. خروج زودهنگام نیروهای آمریکایی از افغانستان و سقوط کابل به دست طالبان پیامدهای مهمـی بــرای منطقه و سیاست بین المللی به طــور گسترده تر خواهد داشت. تحولات افغانستان با نفوذ طالبان بر افغانستان و تشکیل دولت توسط این گروه به موضوعی نگران کننده برای کشورهای همسایه این کشور تبدیل شده است. ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای همجوار افغانستان سیاست هایی در قبال سیطره طالبان بر افغانستان و تشکیل دولت توسط این گروه به کار گرفت.

افغانستان به عنوان یکی از همسایگان شرقی ایران که مرز آبی و خشکی با ایران دارد از لحاظ طبیعی بخشی از فلات ایران است و از لحاظ تاریخی و فرهنگی اشتراک های زیادی با ایران دارد مرزهای شرقی ایران یکی از مهم ترین گذرگاه های دوطرفه تبادلات، انسانی اقتصادی و فرهنگی برای دو کشور است. از لحاظ ژیوپلیتیکی در مرزهای شرقی ایران، مردم عزت مند بلوچ ساکن هستند کـه هـم تبارانشان در دو کشور افغانستان و پاکستان نیز حضور دارند که همواره از سوی عناصر وابسته به سرویس های اطلاعاتی و جاسوسی بیگانگان به دلایل مختلف قومی و مذهبی تحریک می شوند. همچنین این مرزها در طول سال ها یکی از مهم ترین چالش های امنیتی در خصوص قاچاق انسان و مواد مخدر بوده است.

بیش از میلیون ها افغان در چهار دهه گذشته طعم مسایل این مرزها را چشیده اند؛ تحولات سه ساله اخیر افغانستان و روی کار آمدن دوباره طالبان در صحنه شطرنج افغانستان نیز سبب سرازیرشدن افغان های بسیاری به سوی مرزهای ایران شده است که همچنان ادامه دارد. بااین حال بازگشت حاکمیت طالبان بر افغانستان برای امنیت ایران اهمیت دارد و ایران به دلیل امنیتی نیازمند ثبات در افغانستان تحت سلطه طالبان است. باوجوداینکه جمهوری اسلامی ایران یکی از تاثیرگذارترین بازیگران منطقه ای در افغانستان است، همیشه افغانستان را تهدیدی برای امنیت خود و همچنین فرصتی برای گسترش تجارت و دسترســـی بـه بازارهای افغانستان و آسیای مرکزی می داند.

رابطه ایران و افغانستان در چه پارادایمی معنادار است؟

به اعتقاد نظریه پردازان واقع گرایی تهاجمی هدف همۀ دولت های تجدیدنظرطلب دسترسی بــه جایگاهی هژمونیک در نظام بین الملل است این دسته از دولت ها به شدت به دنبال کسب قدرت هستند و اگر شرایط مناسب، باشد می خواهند توزیع قدرت را به نفع خود تغییر دهند. ازاین رو قدرت های بزرگ می خواهند در منطقه خود هژمون شوند همچنین از هژمون شدن سایر قدرت های بزرگ جلوگیری می کنند. البته این بدان معنا نیست که دولت ها تابع بی چون و چرای روند تحولات بین المللی هستند؛ بلکه رفتار تهاجمی آنان در سیاست خارجی و اقداماتشان مبتنی بر بیشینه کردن توانمندی ها بر کارکرد دیگر واحدهـا و حتـی تغییرات در معادلات قدرت موثر است. چنانچه دولت های ضعیف تر در نظام بین المللی فرصتــی برای تغییر موازنه قوا به نفع خود، بیابند هرگز آنها از دست نخواهند داد. برابر نظریه واقع گرایی کشورهایی که با تهدیدهای دایمی و واقعی مواجه هستند ماهیتی تجدیدنظرطلب داشته و تهاجمی رفتار می کنند. ازاین رو هدف و انگیزه اصلی کشورها بیشینه کردن قدرت و امنیت و تشـدیـد نفـــوذ است.

شکست واشنگتن در افغانستان و بازگشت حاکمیت طالبان برای ایران چیزی بیش از پیروزی طالبان است و موجب شد، ایران با به کارگرفتن رویکرد واقع گرایی تهاجمی در پی حفظ قدرت خود باشد. سال ها قبل از پایان اشغال افغانستان توسط ایالات متحده در سال 2021، رهبر انقلاب در مورد احتمال قدرت گرفتن طالبان پس از خروج نیروهای ناتو واقع بین بـــود. بنا به شرایط منطقه ای کنونی و تهدیدات گسترده نامتوازن و پیش بینی نشده پیشروی ایران، به کارگرفتن رویکرد تهاجمی در سطح عملیاتی و تاکتیکی به افزایش ضریب امنیت و بقــای ایران می انجامد.

افغانستان برای ایران ماهیتی امنیتی و اهداف راهبردی داشته و حضور آمریکا در این کشور که با امضای پیمان راهبردی بیشتر از گذشته رسمیت یافته است، به طور مستقیم و غیرمستقیم امنیت ملی ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. با این ملاحظه از ابتدای شکل گیری افغانستان، ایران یکی از بازیگران مهم و تاثیرگذار در تحولات افغانستان بوده است؛ به این علت که امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در حوزه شرق کشور به نوعی با امنیت و ثبات در افغانستان گره خورده است. در مسیر طولانی تاریخـی کـه مرکزیــت قدرت در ایران بارها با تحول و جابه جایی روبه رو شده افغانستان جایگاه خاص خود را در سیاست خارجی ایران داشته است.

موضوعاتی همچون حضور نیروهای خارجی در افغانستان در دوره های مختلف قاچاق مواد مخدر از مسیر، ایران حضور مهاجران افغانی در ایران و درگیری ها و تنش های داخلی در افغانستان موضوعاتی هستند که تاثیراتی بر امنیت ملی و روابط دوجانبه دو کشور داشته اند ایران برای رفع تهدیدات امنیتی خود افغانستان را در حلقه محیط فوری امنیتی خود قرار داده است. ایران در سیاست خارجی خود در قبال افغانستان آزادی عمل چندانی نداشته است. ازاین رو رویکرد ایران تاکنون به جز موارد ویژه همواره واقع گرایانه همراه با دوراندیشـــی بـــوده اسـت. کارشناسان سیاسی معتقدند تهران ملاحظات زیادی در افغانستان دارد که به جریان پناه جویان بحران های زیست محیطی تهدیدات تروریستی، تجارت غیرقانونی مواد مخدر و وضعیت مسلمانان شیعه و دیگر گروه های اقلیت در افغانستان مربوط می شود اکنون و باگذشت نزدیک به سه سال از قدرت گیری طالبان به نظر می رسد انتظارات ایران برآورده نشده است.

نگرانی ها از ظهور طالبان ضدایرانی

طالبان تاکنون از تشکیل دولت فراگیر سرباز زده و تا حد زیادی از شرکت اقلیت های قومی و مذهبی در ساختار قدرت خودداری کرده است. به عنوان مثال اکثر مناصب در کابینه طالبان در اختیار پشتون ها یا شخصیت های نزدیک به پاکستان است از جمله اعضای شبکه هایی مانند حقانی، ملا برادر و ملا یعقوب گروه حقانی یک گروه سنی افراطی است که ایدیولوژی آنها ریشه در نفرت از شیعیان دارد آنها ضدایرانی هستند و با هر شخصیت طرف دار ایران در دولت مخالفت کرده اند. رفتار طالبان نشان می دهد این گروه هنوز مثل گذشته یک گروه ناسیونالیست با تحمل صفر نسبت به گروه های مذهبی و قومی در افغانستان است.

اگرچه سفر هییت اقتصادی طالبان به تهران به وضوح نشان می دهد حاکمان فعلی کابل با تغییر راهبرد در نحوه تعامل با جمهوری اسلامی ایران در نظر دارند ضمن رفتاری تعامل گرایانه با تهران، افغانستان را از وضعیت نامطلوب اقتصادی نجات داده و قطعاً ایران با دارابودن مسیرهای مهم ترانزیتی در منطقه بهترین گزینه برای رسیدن به این هدف است. آن طور که وزیر تجارت افغانستان اعلام کرده در یک بازه 3 تا 5ساله تجارت میان ایران و افغانستان از یک میلیارد و 600 میلیون دلار موجود در به حدود 10 میلیارد دلار واقعی خواهد رسید؛ پیش تر این رقم تا 3 میلیارد دلار نیز رسیده بود اما می خواهیم در بازه اعلام شده حجم تبادلات تجاری دو کشور را به رقم مذکور برسانیم؛ البته مطمیناً متغیرهای زیادی از جمله لزوم افزایش تولید در کشور افغانستان در این زمینه وجود دارد.

حذف زبان فارسی از لایحه دیوان عالی کشور

تلاش برای حذف یا محدودسازی زبان فارسی از دیگر اقداماتی است که ایران را نگران کرده است به عنوان مثال طالبان زبان فارسی را از لایحه دیوان عالی کشور حذف کرد. ازآن پس لایحه دیوان عالی کشور فقط بـه زبان پشتو و انگلیسی نوشته می شود. همچنین اسامی دانشگاه ها از جمله دانشگاه بلخ که به فارسی نوشته شده بود حذف شد و بجای آن از زبان پشتو استفاده شد حتی اسامی بیمارستان ها و اغلب ادارات دولتی از فارسی به پشتو و انگلیسی تغییریافته است. طالبان اساتید دانشگاه را وادار کرده که تحقیقات و پژوهش های خود را به زبان فارسی و پشتو ارایه کنند. اساتید درعین حال موظف اند تا آنجا که ممکن است در ارایه دروس و سخنرانی ها از زبان پشتو استفاده کنند. تمام اینها در حالی است که پیش ازاین نه تنها زبان فارسی زبان دیوانی افغانستان بود، بلکه در مناطق فارسی زبان کمترین محدودیتی برای استفاده از این زبان وجود نداشت.

ضعف امنیتی در کنترل داعش

ناتوانی طالبان در مهار داعش از دیگر نگرانی های ایران است. یکی از دلایلی که ایران مایل به همکاری با طالبان و کاهش حمایت خود از گروه های مخالف از جمله جبهه مقاومت ملی بوده و رهبران مخالف را از ایجاد ساختارهای موازی حکومتی منع می کند تشویق طالبان به برخورد با داعش بود از اوت 2021 گروه های مختلف تروریستی در افغانستان دست کم 224 حمله انجام داده اند. در سه ماهه دوم سال 2022، داعش با 80 حمله که در آن دوره مسیولیت آن را بر عهده گرفت فعال ترین سازمان تروریستی در افغانستان باقی ماند بدتر شدن وضعیت امنیتی، آسیب پذیری اقلیت ها از جمله هزاره ها شیعیان و صوفی ها را در برخی استان های افغانستان افزایش داد.

بلاتکلیفی حق به ایران بعد از ضرب العجل رییس جمهور ایران

از سوی دیگر انتظار ایران در مورد حقابه ایران از رودخانه هیرمند نیز توسط طالبان برآورده نشده است. طبق معاهده 1973 بین نخست وزیران ایران و افغانستان قرار بود ایران سالانه 820 میلیون مترمکعب از آب رودخانه را دریافت کند. در دوره ریاست جمهوری اشرف غنی افغانستان شروع به ساخت تعدادی سد جدید مانند سد بر روی رودخانه هریرود و بند کمال خان در عرض رودخانه هیرمند نمود. اهداف غنی از احداث این سدها زمانی ماهیت خود را نمایان ساخت که سیاست آب” در برابر نفت را مطرح کرد مصطفی حمید مورخ مرتبط با طالبان اظهار داشت که سد کمال خان صراحتاً توسط دولت آمریکا برای پیچیده کردن روابط آینده ایران و افغانستان طراحی شده است و به نفع افغانستان نیست.

اکولوژیکی فرهنگی و اقتصادی دریاچه به عنوان ذخیره گاه زیست کره جهانی معرفی کرد. ایران ادعا دارد که علاوه بر کاهش آب ورودی از سدها، کشاورزان افغان در ادامه مسیر کانال هایی را حفر کرده اند که تمام آب جاری در رودخانه را مصرف می کند. چه آنکه ابراهیم رییسی نیز به طالبان هشدار داده بود که حقوق ایران در مورد آب رودخانه هیرمند را نقض نکنند و از آنها خواست تا معاهده 1973 را اجرا کنند خودداری طالبان از رهاسازی آب هیرمند ممکن است زمینه را برای تنش در روابط ایران و طالبان در سایر حوزه ها مثل مسیله مهاجرین و یا حتی بازسازی روابط ایران و جبهه مقاومت ملی در افغانستان فراهم کند.

رشد فزاینده مهاجران افغانستانی به ایران

موضوع دیگری که باعث تنش میان طالبان و ایران شده است، وضعیت روبه رشد پناه جویان است. در زمان تسلط طالبان در آگوست 2021، تخمین زده می شد که بیش از 3 میلیون پناهنده افغان در ایران وجود داشته باشد که از این تعداد 780000 نفر ثبت نام شده اند و 586000 نفر دیگر با پاسپورت و ویزا پذیرفته شده اند هیچ شمارش دقیقی از پناهندگان ثبت نام نشده، محل زندگی یا کاری که انجام می دهند وجود ندارد. بیشتر جمعیت پناهجویان افغان در ایران در اطراف شهرهای بزرگ متمرکز شده اند که در آنجا تلاش می کنند تا در مشاغل ساختمانی سطح پایین کار پیدا کنند با تسلط، طالبان تعداد افغان های فراری به ایران به طرز چشمگیری افزایش یافته است. در سال 2021 شورای پناهندگان نروژی تخمین زد که روزانه 4000 تا افغان به ایران فرار می کنند.

ایران پناهندگان ثبت نام نشده را به افغانستان باز می گرداند. تخمین زده می شود که بیش از یک میلیون پناه جوی افغان که در ایران بودند در سال 2021 به افغانستان بازگردانده شده اند عمدتاً پس از تسلط طالبان در بسیاری از موارد، پناهندگان بازگشته سعی می کنند دوباره به ایران فرار کنند. وضعیت پناه جویان باعث ایجاد اصطکاک بین ایران و طالبان شده است. با تلاش بیشتر افغان ها برای فرار به ایران و بازگرداندن آنها توسط ایران، مطمیناً مسیله پناه جویان به موضوعی حاد در روابط ایران و طالبان تبدیل خواهد شد. مسیله مواد مخدر نیز به رغم وعده طالبان در مبارزه با آن یک موضوع امنیتی مهم در روابط ایران و طالبان است.

ترانزیت مواد مخدر صنعتی

در چند دهه گذشته، افغانستان بزرگ ترین تولیدکننده تریاک در جهان بوده است؛ اما در دوره حکومت طالبان این پدیده در حال گسترش است. به استناد گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در سال 2020 آخرین سالی که آمار تولید تریاک گزارش شد افغانستان بیش از 6000 تن تریاک و 320 تن هرویین خالص تولید کرد که 85 درصد از تولید جهانی تریاک را تامین می کند این تجارت مواد مخدر بیش از 2 میلیارد دلار ارزش دارد که بیشتر آن به قاچاقچیان و اندکی به کشاورزان می رسد بیشتر این مواد مخدر از طریق ایران پاکستان و یا آسیای مرکزی قاچاق می شود ایران به شدت برای جلوگیری از جریان مواد مخدر غیرقانونی به کشور اقدام کرده است. بر اساس گزارش جهانی مواد مخدر، ایران 74 درصد از کشفیات تریاک و 25 درصد از کشفیات هرویین و مرفین جهان را به خود اختصاص داده است. همچنین ایران سالانه میلیون ها دلار برای کنترل مرزها هزینه کرده است و ده ها هزار نفر از نیروهایش در مبارزه با مواد مخدر کشته و زخمی شده اند. چه آنکه مقامات ایرانی در سال1402 نیز اعلام کردند افغانستان به یکی از مراکز تولید شیشه تبدیل شده است.

تعرضات مرزی و شهادت سربازان ایرانی

اگرچه همه انتظارات ایران در موارد فوق در دوره حاکمیت طالبان مورد بی توجهی قرار گرفته و انتظارات ایران برآورده نشده است؛ اما تعرضات مرزی طالبان که تا کنون موجب کشته شدن چند نفر ایرانی شده است بیش از سایر موارد عصبانیت ایران را در پی داشته است. در طول حکومت کنونی طالبان در افغانستان علاوه بر چندین درگیری جزیی مرزی بین نیروهای مرزی طالبان و مرزبانان ایرانی سه درگیری مرزی بزرگ بین دو طرف رخ داده است. اولین حادثه جدی در دسامبر 2021 در روستای شنگلک از توابع شهرستان هیرمند رخ داد کشاورزانی که سعی داشتند برای انجام کارهای زراعی به اراضی کشاورزی خود در نزدیکی مرز افغانستان وارد شوند، به اشتباه هدف نیروهای مرزی طالبان قرار گرفتند.

رویداد دوم در آوریل 2022 روی داد نیروهای ایران و نیروهای مرزی طالبان در ولسوالی قلعه هرات با هم درگیر شدند. سومین رویداد در جولای 2022 روی داد. پس از تیراندازی در مرز در ولایت نیمروز، افغانستان یک سرباز افغان کشته و یک سرباز دیگر زخمی شد. علت عمده این حوادث به عدم آشنایی مرزبانان طالبان به قوانین و مقررات مرزی نسبت داده شده است. درعین حال نیروهای مرزی طالبان که مهارت کافی ندارند با پیچیدگی های مرزهای متخلخل ایران و افغانستان ناآشنا هستند.

آشکارشدن آهسته چهره واقعی طالبان

به نظر می رسد چهره واقعی روابط ایران و طالبان به تدریج خود را نمایان می سازد. به عبارت دیگر در پرتوی رفع تهدید مشترک، ترجیحات ناسازگار بر روابط ایران و طالبان سایه افکنده است. این مهم را در اختلافاتی که بین آنها در حوزه های مختلف اتفاق می افتد می توان مشاهده کرد. بر اساس مفروضات واقع گرایی طالبان تصور می کند طرح مطالبات ایران ناشی از موقعیت ضعیف آن در مقابل ایران پس از خروج آمریکا از افغانستان است. بعلاوه طالبان تصور می کند که خروج آمریکا از افغانستان باعث افزایش قدرت نسبی ایران در مقابل طالبان شده و چنین قدرتی تمایل دارد خواسته های خود را بر طرف ضعیف تر تحمیل کند.

طبق گزاره های واقع گرایی تحت چنین شرایطی قدرت ضعیف تر یعنی طالبان از واگذاری هر امتیازی که به قدرتمندتر شدن بازیگر دیگر یعنی ایران شود پرهیز می کند. اگر ایران بخواهد بر فشارهای خود بر طالبان ادامه دهد این گروه برای بازگشت توازن به روابط ممکن است به سوی متحدین جدیدی حرکت کند متاثر از این برداشت ها می توان اذعان کرد که ترجیحات گروه حاکم در ایران و حکومت طالبان به ویژه طیف تندرو این گروه نیز تغییر کرده و ناسازگار شده اند.

روابط ایران و طالبان نیز آتش زیر خاکستر است و هر بهانه و موضوعی می تواند این آتش را شعله ور کند و زبانه های آن را به داخل و خارج کشورمان سرایت دهد. به هرحال هرگونه تنش ناسیونالیستی پشتون در منطقه با پاکستان و تنش مذهبی با ایران می تواند منطقه را به آتش بکشد و دو کشور ایران و پاکستان را با بحران جدی روبه رو کند، ازاین رو می طلبد دو کشور پاکستان و ایران منافع ملی کلان خود را محور اصلی سیاست خارجی خود قرار دهند و از هر اقدامی که در جهت تقویت طالبان و به رسمیت شناختن آنها تلقی شود، جدا پرهیز کنند.

البته صرف نظر طالبان از موقعیت برتر ایران غیرممکن و هزینه ساز است. ازاین رو، منافع و امنیت طالبان به شدت به بهبود مناسبات با ایران وابسته است. درپیش گرفتن هر گونه سیاست معارض با تهران، پیامدهای سیاسی – اقتصادی سنگینی برای طالبان در برخواهد داشت. طالبان برای ادامه حیات خود باید سودمندی خود برای ایران را اثبات کند. در واقع می توان گفت هر چند ایران از لحاظ هیدروپلتیک به افغانستان وابسته است، افغانستان نیز از لحاظ ژیوپلیتیک به ایران وابسته است.

311213