یک هشتم سهم مادر چقدر است

تصور رایج مبنی بر اینکه سهم مادر از ارث فرزند متوفی «یک هشتم» است، اشتباه بوده و در واقع این میزان سهم همسر متوفی است. سهم مادر در دو حالت کلی (یک ششم یا یک سوم) تعریف می شود که به شرایط وراث دیگر بستگی دارد. این مقاله به تفصیل به بررسی سهم الارث واقعی مادر بر اساس قانون مدنی ایران می پردازد.

پیچیدگی های قوانین ارث در ایران، به ویژه برای افرادی که با اصطلاحات حقوقی آشنایی کافی ندارند، می تواند سردرگمی های زیادی ایجاد کند. یکی از این سردرگمی های رایج، برداشت نادرست از سهم الارث مادر است. بسیاری از افراد به اشتباه تصور می کنند که مادر نیز مانند همسر متوفی، یک هشتم از ماترک فرزند خود را به ارث می برد. این باور، ریشه در عدم تفکیک دقیق بین جایگاه مادر و همسر در نظام وراثت دارد. آگاهی دقیق از این قوانین نه تنها به مادران کمک می کند تا از حقوق خود مطلع شوند، بلکه به تمامی وراث نیز یاری می رساند تا تقسیم ارث به شیوه ای عادلانه و قانونی صورت پذیرد و از بروز اختلافات آتی پیشگیری شود.

جایگاه مادر در نظام وراثت ایران

نظام وراثت در قانون مدنی ایران، وراث را در سه طبقه اصلی دسته بندی می کند که هر طبقه نیز می تواند شامل درجات مختلفی باشد. این دسته بندی بر اساس نزدیکی نسبی و سببی به متوفی صورت می گیرد و قاعده کلی این است که تا زمانی که یک وارث از طبقه پیشین وجود دارد، نوبت به ارث بردن وراث طبقات بعدی نمی رسد.

مادر در کنار پدر و فرزندان متوفی، جزء طبقه اول وراث محسوب می شود. این جایگاه، اهمیت ویژه ای به مادر در سلسله مراتب ارث می بخشد. به این معنا که حضور مادر در هر شرایطی، مانع از ارث بردن وراث طبقات دوم و سوم (مانند اجداد، خواهران و برادران متوفی، عموها، خاله ها و دایی ها) می شود.

یکی از نکات مهم و اساسی در مورد جایگاه مادر این است که او همواره از وراث طبقه اول است و برخلاف برخی دیگر از وراث، تحت هیچ شرایطی (به جز موارد استثنائی و بسیار نادر مانند قتل عمد فرزند توسط مادر که منجر به حرمت از ارث می شود) از ارث محروم نمی شود. این مسئله، تضمین کننده حداقل سهمی برای مادر از اموال فرزند متوفی است که در ادامه به جزئیات آن خواهیم پرداخت.

سهم الارث واقعی مادر از فرزند متوفی: تصحیح باور «یک هشتم»

همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، یکی از بزرگترین سوءتفاهمات در زمینه ارث، این باور اشتباه است که سهم مادر از ماترک فرزندش «یک هشتم» است. این در حالی است که «یک هشتم» تنها سهم همسر دائمی متوفی است، آن هم در صورت وجود فرزند برای متوفی. سهم الارث مادر، بسته به وجود یا عدم وجود فرزندان متوفی و همچنین حضور برخی دیگر از وراث، به طور دقیق و مشخص در قانون مدنی تعریف شده است.

برای درک صحیح سهم الارث مادر، باید دو سناریوی اصلی را بررسی کنیم:

سهم مادر با وجود فرزند (یا اولاد اولاد) برای متوفی

در این سناریو، اگر متوفی در زمان فوت، فرزند یا فرزندانی (یا نوه ها و نتیجه ها که در حکم فرزندان هستند) داشته باشد، سهم الارث مادر به صورت فرض تعیین می شود. «فرض» در اصطلاح حقوقی به سهمی گفته می شود که میزان آن در قانون مشخص و ثابت است.

• میزان سهم: یک ششم (۱/۶) از کل ماترک.

این قاعده به این معناست که فرقی نمی کند متوفی یک فرزند داشته باشد یا چند فرزند؛ همچنین جنسیت فرزندان (پسر یا دختر) و اینکه از کدام همسرش بوده اند، در میزان سهم مادر تأثیری ندارد. در هر صورت، سهم مادر از کل ماترک (پس از کسر دیون و واجبات مالی متوفی) یک ششم خواهد بود.

مثال عملی: فرض کنید ارزش کل ماترک فرزند متوفی (پس از پرداخت دیون، هزینه های کفن و دفن و اجرای وصیت تا ثلث) مبلغ ۶ میلیارد تومان باشد. در صورتی که متوفی دارای یک یا چند فرزند باشد، سهم الارث مادر ایشان معادل ۱ میلیارد تومان خواهد بود (۶ میلیارد تومان تقسیم بر ۶).

در این حالت، مابقی ماترک پس از کسر سهم همسر (اگر متوفی همسر دائمی داشته باشد) و سهم مادر، بین فرزندان متوفی تقسیم می شود. نحوه تقسیم بین فرزندان نیز بر اساس قاعده «پسر دو برابر دختر» صورت می گیرد.

سهم مادر در صورت عدم وجود فرزند (یا اولاد اولاد) برای متوفی

این سناریو کمی پیچیده تر است و میزان سهم مادر به وجود یا عدم وجود حاجب بستگی دارد. حاجب به فردی گفته می شود که مانع ارث بردن تمام یا قسمتی از سهم دیگر وراث می شود. در مورد مادر، این حاجب از نوع «نقصانی» است، یعنی سهم او را از میزان بیشتری به میزان کمتری کاهش می دهد.

عدم وجود فرزند و عدم وجود حاجب برای مادر

در این وضعیت، یعنی اگر متوفی در زمان فوت، هیچ فرزند یا اولاد اولاد و همچنین هیچ «حاجبی» برای مادر نداشته باشد، سهم الارث مادر افزایش می یابد.

• میزان سهم: یک سوم (۱/۳) از کل ماترک.

در این حالت، پدر متوفی نیز جزء وراث است و اگر حاجب (خواهر و برادر) برای مادر وجود نداشته باشد، پدر دو سوم (۲/۳) ماترک را به ارث می برد. این تقسیم بر اساس فرض های مشخص شده در قانون مدنی است که در آن، سهم مادر و پدر، اگر تنها وراث طبقه اول باشند و فرزند نباشد، یک سوم و دو سوم تعیین شده است.

مثال عملی: اگر فرزند متوفی، فرزندی نداشته باشد و نیز هیچ خواهر و برادر واجد شرایطی هم از او باقی نمانده باشد و ارزش کل ماترک (پس از کسر دیون) ۳ میلیارد تومان باشد، سهم مادر ۱ میلیارد تومان (۳ میلیارد تومان تقسیم بر ۳) و سهم پدر ۲ میلیارد تومان خواهد بود.

عدم وجود فرزند و وجود حاجب (حاجب نقصانی) برای مادر

پیچیدگی اصلی در سهم الارث مادر، در این حالت خود را نشان می دهد. حتی اگر متوفی فرزندی نداشته باشد، اما حضور برخی از وراث می تواند سهم مادر را کاهش دهد. این وراث، «حاجب نقصانی» مادر نامیده می شوند.

• میزان سهم: یک ششم (۱/۶) از کل ماترک.

در این حالت، با وجود اینکه متوفی فرزندی ندارد، اما اگر خواهر و برادر واجد شرایطی از او باقی مانده باشد، این افراد به عنوان حاجب نقصانی عمل کرده و سهم مادر را از یک سوم به یک ششم کاهش می دهند. این مسئله نشان دهنده اهمیت توجه به تمامی وراث در طبقه اول و دوم است.

معرفی و توضیح دقیق حاجب نقصانی مادر:

«حاجب نقصانی» به وراثی گفته می شود که صرفاً با وجود خود، سهم یک وارث دیگر را از میزان بیشتر به میزان کمتر کاهش می دهند، اما خودشان به طور مستقیم از تمام یا بخشی از آن سهم محروم نمی شوند. برای مادر، حاجب نقصانی عبارتند از:

• حداقل دو برادر متوفی (چه تنی و چه ناتنی از پدر)
• حداقل دو خواهر متوفی (چه تنی و چه ناتنی از پدر)
• یک برادر و دو خواهر متوفی (چه تنی و چه ناتنی از پدر)
• چهار خواهر تنی یا پدری متوفی (طبق برخی نظرات فقهی)

نکته حیاتی این است که این حاجب ها باید در زمان فوت متوفی زنده و واجد شرایط ارث باشند. وجود این افراد حتی اگر خودشان از ارث محروم شوند (مثلاً به دلیل وجود فرزندان متوفی که مانع ارث بردن خواهر و برادر می شوند)، باز هم بر سهم مادر تأثیر می گذارند. به عبارت دیگر، صرف وجودشان، حتی اگر سهمی نبرند، سهم مادر را از ۱/۳ به ۱/۶ تقلیل می دهد.

مثال عملی: اگر ارزش کل ماترک (پس از کسر دیون) ۶ میلیارد تومان باشد، و متوفی فرزندی نداشته باشد اما دو برادر زنده داشته باشد، این دو برادر حاجب نقصانی مادر محسوب می شوند. در این صورت، سهم مادر از ۶ میلیارد تومان، ۱ میلیارد تومان (یک ششم) خواهد بود. مابقی ماترک بین پدر و برادران متوفی بر اساس قواعد خاص تقسیم می شود.

در این بخش، تلاش شد تا با دقت و جزئیات کامل، سهم الارث واقعی مادر در شرایط مختلف تشریح شود تا ابهام رایج در مورد «یک هشتم سهم مادر» به طور کامل برطرف گردد.

تفاوت کلیدی: سهم الارث مادر در مقابل سهم الارث همسر (زوجه)

یکی از مهم ترین نکات برای شفاف سازی موضوع ارث، تفکیک دقیق بین سهم الارث مادر و سهم الارث همسر (زوجه) است. این دو جایگاه حقوقی کاملاً متفاوت بوده و سهم آن ها بر اساس قانون مدنی، قواعد خاص خود را دارد.

همانطور که پیش تر بارها تأکید شد، سهم «یک هشتم» مستقیماً و به طور انحصاری مربوط به همسر دائمی متوفی (زن در صورت فوت شوهر) است و هرگز به مادر تعلق نمی گیرد. این اشتباه رایج، منشأ بسیاری از سردرگمی ها در محاسبات ارثی است.

خلاصه سهم الارث همسر (زوجه) از شوهر متوفی به شرح زیر است:

• در صورت وجود فرزند یا اولاد اولاد برای متوفی: سهم همسر، یک هشتم (۱/۸) از اموال منقول (مانند پول، ماشین، طلا) و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول (مانند زمین، ساختمان) است. اگر متوفی چند همسر دائمی داشته باشد، همین یک هشتم به صورت مساوی بین تمامی همسران تقسیم می شود.
• در صورت عدم وجود فرزند یا اولاد اولاد برای متوفی: سهم همسر، یک چهارم (۱/۴) از اموال منقول و یک چهارم از قیمت اموال غیرمنقول است. در این حالت نیز اگر چند همسر باشند، همین یک چهارم بین آن ها به تساوی تقسیم می گردد.

تفاوت عمده و بسیار مهم بین سهم الارث مادر و همسر، نه تنها در میزان بلکه در نوع اموالی است که به آن ها تعلق می گیرد. سهم مادر، همواره از «عین» تمامی اموال (منقول و غیرمنقول) است. یعنی مادر به نسبت سهم خود، مالک قسمتی از خود اموال می شود.

در مقابل، سهم همسر (زوجه) طبق قانون جدید، از «قیمت» اموال غیرمنقول است. این بدان معناست که همسر از خود زمین یا ساختمان ارث نمی برد، بلکه ارزش ریالی (قیمت) سهم خود را از اموال غیرمنقول دریافت می کند. این تفاوت در گذشته منجر به بحث های حقوقی فراوانی شده بود که با اصلاحات قانونی تا حد زیادی شفاف سازی شده است. در نتیجه، مادر مستقیماً در مالکیت جزء به جزء ماترک شریک می شود، در حالی که همسر عمدتاً مالک سهم نقدی از ارزش اموال غیرمنقول است.

مراحل قانونی و عملی تقسیم ارث با حضور مادر

تقسیم ارث یک فرآیند حقوقی مرحله ای است که نیازمند رعایت دقیق قوانین و انجام اقدامات مشخصی است. حضور مادر به عنوان یکی از وراث اصلی طبقه اول، نقش مهمی در این فرآیند ایفا می کند.

اخذ گواهی انحصار وراثت

اولین و اساسی ترین قدم پس از فوت متوفی، اخذ گواهی انحصار وراثت است. این گواهی یک سند رسمی است که توسط شورای حل اختلاف صادر می شود و به طور قانونی مشخص می کند چه کسانی و به چه نسبتی از متوفی ارث می برند. در این گواهی، نام مادر به عنوان یکی از وراث طبقه اول، به صراحت ذکر شده و سهم قانونی ایشان نیز مشخص می گردد. بدون این گواهی، امکان هیچ گونه اقدام قانونی برای تقسیم یا انتقال اموال متوفی وجود ندارد.

پرداخت هزینه های کفن و دفن و دیون متوفی

قبل از اینکه حتی یک ریال یا یک سانتی متر از اموال متوفی بین وراث تقسیم شود، باید کلیه هزینه های مربوط به فوت، دفن و همچنین دیون و واجبات مالی متوفی از محل ماترک پرداخت گردد. این موارد، بر تقسیم ارث مقدم هستند. مهم ترین این موارد عبارتند از:

• هزینه های کفن و دفن متوفی در حد عرف.
• دیون متوفی (مانند بدهی به افراد، اقساط وام، مهریه همسر، نفقه معوقه).
• واجبات مالی و عبادی (مانند خمس، زکات، روزه و نماز قضا در صورت وصیت).
• اجرای وصیت متوفی تا سقف یک سوم (ثلث) اموال.

تنها پس از کسر و پرداخت تمامی این موارد، مابقی اموال به عنوان «ماترک خالص» جهت تقسیم بین وراث آماده می شود.

ارزیابی اموال ماترک

در بسیاری از موارد، اموال به جا مانده از متوفی شامل انواع مختلفی از دارایی ها مانند ملک، خودرو، حساب بانکی، سهام، لوازم منزل و … است. برای تقسیم عادلانه و دقیق، لازم است که تمامی این اموال توسط کارشناس رسمی دادگستری ارزیابی و قیمت گذاری شوند. این ارزیابی، مبنای محاسبه سهم ریالی هر یک از وراث، از جمله سهم مادر، خواهد بود.

تقسیم ماترک و ثبت رسمی

پس از طی مراحل فوق و مشخص شدن ارزش خالص ماترک، نوبت به تقسیم اموال می رسد. این تقسیم می تواند به دو صورت انجام شود:

• توافقی: اگر تمامی وراث (از جمله مادر) بر سر نحوه تقسیم اموال به تفاهم برسند، می توانند با تنظیم یک تقسیم نامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی، اموال را بین خود تقسیم کنند.
• از طریق دادگاه: در صورت عدم توافق، هر یک از وراث می توانند از طریق دادگاه درخواست تقسیم ترکه را مطرح کنند. دادگاه بر اساس گواهی انحصار وراثت و قوانین موجود، حکم به تقسیم صادر خواهد کرد.

پس از تقسیم، برای اموال غیرمنقول (مانند ملک)، لازم است اسناد مالکیت جدید به نام وراث صادر گردد.

مالیات بر ارث

در نهایت، لازم است به مسئله مالیات بر ارث نیز اشاره کرد. وراث مکلفند ظرف مهلت قانونی (معمولاً یک سال از تاریخ فوت) اظهارنامه مالیات بر ارث را به اداره امور مالیاتی تسلیم کرده و مالیات مربوطه را پرداخت نمایند. نرخ و نحوه محاسبه مالیات بر ارث بستگی به نوع اموال و رابطه وارث با متوفی دارد و در سال های اخیر اصلاحاتی در این زمینه صورت گرفته است.

اجرای صحیح این مراحل، تضمین کننده حفظ حقوق تمامی وراث و جلوگیری از دعاوی و مشکلات حقوقی بعدی است. با توجه به پیچیدگی های موجود، همواره توصیه می شود در این مسیر از مشاوره و راهنمایی وکلای متخصص در امور ارث بهره مند شوید.

سوالات متداول و نکات مهم پیرامون ارث مادر

اگر ورثه فقط مادر و یک دختر باشند، سهم مادر چقدر است؟

در این حالت، سهم مادر ۱/۶ (یک ششم) از کل ماترک است، زیرا متوفی دارای فرزند (دختر) است. سهم دختر نیز ۱/۲ (نصف) ماترک به فرض است. مابقی ترکه (پس از کسر فرض مادر و دختر) که شامل ۱/۳ ماترک می شود، به دختر رد (بازگردانده) می شود و دختر آن را به قرابت نیز می برد. بنابراین، در نهایت سهم مادر ۱/۶ و سهم دختر ۵/۶ خواهد بود.

آیا مادر از حقوق بازنشستگی فرزند متوفی ارث می برد؟

برخلاف سایر اموال، حقوق بازنشستگی متوفی مشمول قانون ارث به معنای عام نیست، بلکه تابع قوانین خاص صندوق های بازنشستگی است. معمولاً مادر متوفی در صورتی از حقوق وظیفه (مستمری) فرزند بازنشسته یا بیمه شده متوفی بهره مند می شود که تحت تکفل او بوده و واجد شرایط خاصی مانند عدم دریافت حقوق بازنشستگی مستقل و نداشتن همسر باشد. برای اطلاع دقیق، باید به قوانین صندوق بازنشستگی یا تأمین اجتماعی مربوطه مراجعه شود.

اگر مادر قبل از دریافت سهم خود فوت کند، چه می شود؟

حق ارث، به محض فوت متوفی برای وراث او ایجاد می شود. بنابراین، اگر مادر پس از فوت فرزندش، اما قبل از تقسیم ماترک یا دریافت سهم خود فوت کند، این حق ارث از او به وراث خودش (مثلاً همسر، فرزندان دیگر، پدر و مادر خودش) منتقل می شود. این وراث مادر هستند که می توانند سهم الارث مادر را از ماترک فرزند متوفی مطالبه کنند.

آیا مادر می تواند سهم الارث خود را به یکی از فرزندان دیگرش (خواهر/برادر متوفی) ببخشد؟

بله، پس از اینکه سهم الارث مادر به طور قانونی مشخص و به مالکیت ایشان درآمد، مادر می تواند آزادانه در مورد سهم خود تصمیم گیری کند. ایشان می تواند تمام یا قسمتی از سهم خود را به هر فردی که مایل باشد (مانند یکی دیگر از فرزندانش) ببخشد (هبه کند)، بفروشد یا به هر نحو دیگری منتقل نماید. این عمل، پس از تملک قطعی سهم الارث امکان پذیر است.

چرا سهم دختر و پسر از ارث متفاوت است؟

تفاوت سهم الارث دختر و پسر بر اساس قاعده فقهی و قانونی «للذکر مثل حظ الانثیین» (برای مرد دو برابر سهم زن) تعیین شده است. این قاعده ریشه در نظام حقوقی اسلام دارد که با توجه به مسئولیت های مالی بیشتر مرد در خانواده (مانند نفقه همسر و فرزندان، مهریه)، سهم بیشتری را برای او در نظر گرفته است. این تفاوت در سهم از سهم الارث مادر و همسر متفاوت است و به وراث طبقات بعدی تعلق دارد.

آیا حضور پدر بر سهم مادر تأثیر دارد؟

بله، حضور پدر بر سهم مادر تأثیرگذار است. اگر متوفی فرزند یا اولاد اولاد داشته باشد، سهم مادر و پدر هر دو به صورت فرض ۱/۶ خواهد بود. اما در صورتی که متوفی فرزند یا اولاد اولاد نداشته باشد، سهم مادر می تواند ۱/۳ باشد (اگر حاجب نباشد) که در این صورت پدر ۲/۳ ماترک را می برد. در صورت وجود حاجب (خواهر و برادر متوفی) و عدم وجود فرزند، سهم مادر به ۱/۶ کاهش می یابد و مابقی ترکه به پدر و حاجب ها تعلق می گیرد.

نتیجه گیری

در این مقاله به صورت دقیق و مرحله به مرحله به بررسی سهم الارث مادر از فرزند متوفی پرداختیم. نکته کلیدی که بارها بر آن تأکید شد، این است که سهم مادر از ارث فرزند متوفی هرگز «یک هشتم» نیست. این میزان سهم، مخصوص همسر دائمی متوفی است و مادر بسته به وجود یا عدم وجود فرزندان متوفی و همچنین حضور یا عدم حضور «حاجب نقصانی» (خواهر و برادر متوفی)، سهمی معادل «یک ششم» یا «یک سوم» از کل ماترک را به ارث خواهد برد.

قوانین ارث، دارای جزئیات فراوان و پیچیدگی های خاص خود هستند که درک صحیح آن ها نیازمند دانش حقوقی کافی است. از آنجایی که کوچکترین اشتباه در تفسیر یا اجرای این قوانین می تواند منجر به تضییع حقوق و بروز اختلافات طولانی مدت شود، توصیه اکید می شود که در تمامی مراحل مربوط به انحصار وراثت و تقسیم ترکه، حتماً از مشاوره وکلای متخصص در امور ارث و حقوقی بهره مند شوید. این اقدام نه تنها روند کار را تسهیل می کند، بلکه اطمینان از رعایت دقیق حقوق تمامی وراث را نیز به همراه خواهد داشت.