گنبد سلطانیه زنجان در نگاه اول

هنگامی که قدم در محوطه تاریخی گنبد سلطانیه می گذارید عظمت بنایی فیروزه ای رنگ با گنبدی دو پوسته و مناره های سربلند نگاهتان را خیره می کند. این سازه باشکوه که یادگاری از دوران ایلخانی است نه تنها شاهکاری معماری به شمار می رود بلکه قصه هایی از تغییر مذهب آرزوهای بزرگ یک سلطان و نبوغ مهندسی قرن هشتم هجری را در دل خود پنهان کرده است. بازدید از این گنبد سفری است به عمق تاریخ و هنر ایران زمین که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز جای گرفته است و درک لایه های پنهان این بنای عظیم برای هر بازدیدکننده ای جذاب خواهد بود.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه استان زنجان واقع شده و به عنوان یکی از باشکوه ترین بناهای تاریخی ایران و جهان شناخته می شود. این سازه عظیم با گنبد فیروزه ای رنگ و مناره های هشت گانه در نگاه اول عظمت و زیبایی خیره کننده ای دارد. شهرت اصلی گنبد سلطانیه به دلیل داشتن بزرگترین گنبد آجری در جهان است. این گنبد دو پوسته نمادی از پیشرفت معماری و مهندسی در دوران ایلخانی محسوب می شود و از نظر ابعاد پس از کلیسای سانتا ماریا در فلورانس و مسجد ایاصوفیه در استانبول سومین گنبد بزرگ تاریخی در جهان به شمار می آید.

تاریخچه گنبد سلطانیه

ساخت گنبد سلطانیه به دستور سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) هشتمین پادشاه ایلخانی آغاز شد. این بنا در فاصله سال های 704 تا 713 هجری قمری (حدود 1304 تا 1313 میلادی) در مدت زمان تقریبی 9 سال ساخته شد. شهر سلطانیه در آن زمان به عنوان پایتخت انتخاب شده بود و ساخت این گنبد بخشی از طرح بزرگ سلطان برای ایجاد یک شهر باشکوه بود. تاریخ گنبد سلطانیه با تغییرات مذهبی و سیاسی آن دوره گره خورده است.

انگیزه ساخت بنا

انگیزه اولیه سلطان محمد خدابنده برای ساخت این بنا تبدیل آن به آرامگاهی برای انتقال پیکرهای مطهر امام علی (ع) و امام حسین (ع) از نجف و کربلا به ایران بود. پس از سفری به عراق و مشورت با علمای شیعه و بنا به دلایلی که برخی آن را خواب سلطان و برخی دیگر مخالفت علما می دانند این تصمیم عملی نشد. در نتیجه سلطان تصمیم گرفت این بنا را به آرامگاه خود تبدیل کند. این تغییر برنامه تاثیر مستقیمی بر طراحی داخلی و تزئینات بخش هایی مانند تربت خانه گذاشت.

معماری گنبد سلطانیه

معماری گنبد سلطانیه نمونه ای برجسته از هنر و مهندسی دوره ایلخانی است که از ترکیب سبک های معماری ایرانی و اسلامی بهره برده است. طرح کلی بنا بر اساس یک هشت ضلعی منتظم با هشت مناره و هشت ایوان بنا شده است. این تاکید بر عدد هشت در بخش های مختلف بنا دیده می شود و برخی آن را نمادی از هشت در بهشت می دانند در حالی که کارکرد سازه ای آن در توزیع نیرو و مقاومت در برابر زلزله نیز قابل توجه است. معماری این بنا الهام گرفته از آرامگاه غازان خان برادر سلطان بوده که خود از آرامگاه سلطان سنجر در مرو الگوبرداری کرده بود.

ویژگی های ساختمان

ساختمان گنبد سلطانیه دارای پلان هشت ضلعی با قطر حدود 26.5 متر است. این بنا از سه طبقه اصلی تشکیل شده است. یکی از مهم ترین ویژگی های سازه ای آن گنبد دو پوسته است که از دو لایه آجری با فاصله حدود 60 سانتی متر تشکیل شده و با پشت بندهای آجری به هم متصل شده اند. این ساختار دو پوسته علاوه بر عایق بندی به سبک سازی و افزایش مقاومت بنا در برابر نیروهای جانبی مانند زلزله کمک می کند. هشت ایوان در طبقات مختلف و هشت مناره در بالای بنا نیز از ویژگی های بارز آن هستند.

عجایب معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه دارای چندین ویژگی معماری شگفت انگیز است. علاوه بر گنبد دو پوسته که یک شاهکار مهندسی محسوب می شود سیستم راهروها و پله های مارپیچی در داخل جرزها که به طبقات بالا و مناره ها دسترسی دارند از دیگر نبوغ های معماری آن است. این راهروها به توزیع وزن و پایداری بنا نیز کمک می کنند. همچنین استفاده هوشمندانه از نور طبیعی برای ایجاد یک ساعت آفتابی در داخل بنا یکی دیگر از عجایب معماری گنبد سلطانیه است که نشان دهنده دانش معماران آن دوره در زمینه نجوم و کاربرد آن در معماری است.

بخش های مختلف گنبد سلطانیه

بنای گنبد سلطانیه شامل بخش های متعددی است که هر کدام کارکرد و زیبایی خاص خود را دارند. این بخش ها شامل طبقات مختلف تربت خانه محراب سرداب گنبدخانه و مناره ها هستند. چیدمان این بخش ها به گونه ای است که هم نیازهای مذهبی و هم نیازهای سازه ای بنا را تامین می کند و در عین حال فضایی باشکوه و معنوی ایجاد کرده است. بازدید از هر بخش دریچه ای به سوی درک عمیق تر تاریخ و فرهنگ دوره ایلخانی می گشاید.

طبقات گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه از سه طبقه اصلی تشکیل شده است. طبقه همکف شامل بخش های اصلی مانند گنبدخانه تربت خانه و دسترسی به سرداب است. طبقه دوم شامل ایوان های داخلی است که مشرف به فضای گنبدخانه هستند و احتمالاً برای تماشای مراسم یا استفاده توسط درباریان بوده است. طبقه سوم شامل ایوان های بیرونی است که دید وسیعی به محوطه اطراف و شهر سلطانیه دارند و با پله ها و راهروهای داخلی قابل دسترسی هستند. دسترسی به این طبقات از طریق 110 پله مارپیچی که در دل دیوارها تعبیه شده اند امکان پذیر است.

تربت خانه و محراب

تربت خانه در بخش جنوبی طبقه همکف گنبد سلطانیه قرار دارد و یکی از مقدس ترین بخش های بنا محسوب می شود. این قسمت با تزئینات گچ بری کاشی کاری و کتیبه هایی شامل آیات قرآن و اسامی مقدس به خط کوفی و ثلث مزین شده است. در این بخش خاکی از عتبات عالیات (نجف و کربلا) برای تبرک استفاده شده است. محراب تربت خانه نیز با مقرنس کاری های زیبا تزئین شده است. وجود یک سنگ مرمر شفاف از دوره صفویه با حکاکی صلوات کبیره و آیت الکرسی در این بخش از نکات جالب توجه است.

سرداب

سرداب در زیر بخش تربت خانه قرار گرفته و دسترسی به آن از طبقه همکف امکان پذیر است. درباره کاربری اصلی سرداب نظریه های مختلفی وجود دارد؛ برخی آن را مرتبط با آیین های شمنیسم پیش از ساخت بنا می دانند و برخی دیگر معتقدند که این مکان برای دفن شاهان و بزرگان ایلخانی به همراه اشیای گرانبها بوده است. با این حال در کاوش های انجام شده اثری از قبر سلطان محمد خدابنده در سرداب یافت نشده است و کاربری دقیق آن همچنان مورد بحث محققان است.

گنبدخانه

گنبدخانه فضای اصلی و مرکزی بنا در طبقه همکف است که مستقیماً زیر گنبد عظیم قرار دارد. این فضا دارای پلان هشت ضلعی است و با تزئینات داخلی چشم نواز مانند مقرنس کاری گچ بری و نقاشی های زیبا در سقف و دیوارها آراسته شده بود. این بخش محل اصلی تجمع و برگزاری مراسم بوده و عظمت گنبد از داخل به خوبی قابل مشاهده است. نور طبیعی از طریق پنجره های تعبیه شده در جرزها و بالای گنبد به این فضا می تابد و زیبایی تزئینات را دوچندان می کند.

مناره های گنبد سلطانیه

در گذشته هشت مناره آجری بر فراز هشت ضلع گنبد سلطانیه قرار داشتند که امروزه بیشتر آن ها آسیب دیده اند. این مناره ها که قطر تقریبی یک متر و ارتفاع حدود 3.5 متر (از پایه روی بام) داشتند از طریق پله های مارپیچی داخلی قابل دسترسی بودند. درباره کارکرد این مناره ها دو نظریه اصلی وجود دارد: اول اینکه آن ها برای خنثی کردن نیروی رانشی گنبد و افزایش مقاومت در برابر زلزله طراحی شده بودند و دوم اینکه محلی برای اذان گفتن هشت موذن به طور همزمان بوده اند تا صدای آن ها در دشت سلطانیه بپیچد.

تزیینات گنبد سلطانیه

تزئینات گنبد سلطانیه از زیباترین و متنوع ترین نمونه های هنر اسلامی در دوره ایلخانی است. این تزئینات شامل کاشی کاری های فیروزه ای و لاجوردی در نمای بیرونی و گچ بری مقرنس کاری نقاشی و کتیبه نگاری در فضای داخلی است. تزئینات بنا در دو دوره اصلی انجام شده است. در دوره اول کاشی کاری های فاخر و نقاشی های رنگارنگ با طرح های هندسی و اسامی مقدس به کار رفته بود. در دوره دوم بخش هایی از این تزئینات با لایه ای از گچ پوشانده شده و نقوش و خطوط جدیدی روی آن اجرا شده که دلایل آن می تواند سیاسی مذهبی یا مربوط به دوره های بعدی مانند صفویه باشد.

نقوش اسلامی

نقوش اسلامی به کار رفته در گنبد سلطانیه تنوع فراوانی دارند و شامل طرح های هندسی پیچیده نقوش اسلیمی و گیاهی و خطوط خوشنویسی هستند. طرح های هندسی که با دقت و ظرافت اجرا شده اند نمادی از نظم و وحدت در جهان اسلام محسوب می شوند. نقوش اسلیمی با خطوط منحنی و در هم تنیده فضایی پویا و زیبا ایجاد می کنند. این نقوش در بخش های مختلف بنا از جمله ایوان ها سقف ها و دیوارها به چشم می خورند و جلوه ای خاص به فضای داخلی و خارجی گنبد بخشیده اند.

کتیبه های موجود در گنبد سلطانیه

کتیبه ها بخش مهمی از تزئینات گنبد سلطانیه را تشکیل می دهند و حاوی اطلاعات مذهبی و تاریخی هستند. این کتیبه ها شامل آیاتی از قرآن کریم اسامی مقدس مانند «الله» «محمد» «علی» و همچنین نام سلطان محمد خدابنده هستند. کتیبه ها با خطوط مختلفی از جمله کوفی و ثلث نگاشته شده اند. متاسفانه بسیاری از کتیبه ها و تزئینات بنا در طول تاریخ به خصوص در حمله میرانشاه آسیب دیده اند اما بقایای آن ها در بخش های مختلف به ویژه در ایوان ها هنوز قابل مشاهده است و ارزش تاریخی و هنری فراوانی دارند.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه

یکی از شگفتی های معماری گنبد سلطانیه عملکرد آن به عنوان یک ساعت آفتابی است. این سیستم با استفاده از دریچه ها و پنجره های تعبیه شده در دیوارها و همچنین سوراخی که در بالای گنبد وجود دارد کار می کند. با تابش نور خورشید از این دریچه ها به نقاط خاصی در داخل بنا می توان زمان را در طول روز تشخیص داد. به عنوان مثال گفته می شود که تابش نور از دریچه بالای گنبد بر روی نقطه مرکزی کف نشان دهنده زمان ظهر شرعی است و تابش از پنجره های دیگر ساعت و دقیقه را مشخص می کند. در شب نیز ستارگان از سوراخ بالای گنبد دیده می شدند و احتمالاً برای تعیین زمان در شب نیز کاربرد داشته اند.

مسیر دسترسی به گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه در فاصله حدود 43 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان قرار دارد. اگر از تهران با خودروی شخصی سفر می کنید باید از طریق اتوبان تهران-کرج و سپس اتوبان قزوین-زنجان حرکت کنید. پس از عبور از شهرهای تاکستان و ابهر به جاده فرعی سلطانیه وارد می شوید که مستقیماً به گنبد سلطانیه منتهی می شود. مسیر کاملاً آسفالت و مشخص است. همچنین امکان سفر با قطار تا ایستگاه راه آهن سلطانیه و سپس استفاده از تاکسی برای رسیدن به گنبد نیز وجود دارد.

بهترین زمان بازدید از گنبد سلطانیه

بهترین زمان برای بازدید از گنبد سلطانیه از نظر آب و هوایی فصول بهار و تابستان است. در این فصول آب و هوای منطقه معتدل و دلپذیر است و امکان گشت وگذار در محوطه و داخل بنا راحت تر است. گنبد سلطانیه معمولاً همه روزه برای بازدید عموم باز است اما ساعات بازدید در نیمه اول و دوم سال متفاوت است. در نیمه اول سال معمولاً تا ساعات پایانی شب و در نیمه دوم سال تا غروب آفتاب امکان بازدید از داخل بنا وجود دارد. در ایام سوگواری رسمی نیز ممکن است تعطیل باشد. برای ورود به مجموعه نیاز به تهیه بلیط است.

جاهای دیدنی نزدیک به گنبد سلطانیه

شهر سلطانیه و اطراف آن علاوه بر گنبد سلطانیه دارای جاذبه های تاریخی و دیدنی دیگری نیز هستند که بازدید از آن ها می تواند مکمل سفر شما باشد. از جمله این مکان ها می توان به موزه گنبد سلطانیه که در نزدیکی بنا قرار دارد مقبره چلبی اوغلو و مقبره ملا حسن کاشی اشاره کرد که هر کدام دارای معماری و تاریخچه خاص خود هستند. همچنین بقایای قلعه سلطانیه و تپه تاریخی غازان خان نیز در نزدیکی گنبد قرار دارند که نشانه هایی از عظمت پایتخت ایلخانی در گذشته هستند.

موزه گنبد سلطانیه

موزه گنبد سلطانیه در محوطه نزدیک به بنای اصلی گنبد قرار گرفته است. این موزه گنجینه ای از اشیا و یافته های تاریخی مرتبط با گنبد سلطانیه و دوره ایلخانی را در خود جای داده است. در این موزه می توانید انواع کاشی های تزئینی قطعات سفالی سکه های مربوط به دوره ایلخانی و همچنین عکس هایی از مراحل مرمت و بازسازی گنبد در دوره های مختلف را مشاهده کنید. بازدید از موزه به درک بهتر تاریخ و جزئیات معماری و تزئینات گنبد کمک شایانی می کند.

مقبره چلبی اوغلو

مقبره چلبی اوغلو یکی دیگر از بناهای تاریخی مهم در شهر سلطانیه است که در فاصله کمی از گنبد سلطانیه قرار دارد. این بنا مربوط به یکی از وزرای دوره ایلخانی به نام چلبی اوغلو است و دارای معماری هشت ضلعی و گنبدی زیبا است که شباهت هایی با گنبد سلطانیه دارد. در کنار این مقبره بقایای یک خانقاه نیز وجود دارد که نشان دهنده اهمیت این مجموعه در گذشته بوده است. بازدید از مقبره چلبی اوغلو فرصتی برای آشنایی با دیگر نمونه های معماری دوره ایلخانی در منطقه را فراهم می آورد.

گنبد سلطانیه کجاست؟

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه استان زنجان در شمال غرب ایران واقع شده است.

مهم ترین ویژگی گنبد سلطانیه چیست؟

مهم ترین ویژگی آن داشتن بزرگترین گنبد آجری دو پوسته در جهان و رتبه سومین گنبد بزرگ تاریخی در کل جهان است.

مسیر گنبد سلطانیه از تهران چطور است؟

از تهران با خودروی شخصی از طریق اتوبان قزوین-زنجان به سمت سلطانیه بروید یا با قطار به ایستگاه سلطانیه سفر کنید.

برای بازدید از گنبد سلطانیه باید ورودی پرداخت کرد؟

بله برای ورود به محوطه و داخل گنبد سلطانیه باید بلیط ورودی تهیه کنید.

گنبد سلطانیه آرامگاه کیست و مربوط به کدام دوره است؟

گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) پادشاه ایلخانی است و مربوط به دوره ایلخانان (قرن هشتم هجری) است.

گنبد سلطانیه چند سال قدمت دارد؟

ساخت گنبد سلطانیه در سال 704 هجری قمری آغاز و در سال 713 هجری قمری به پایان رسید بنابراین قدمت آن حدود 700 سال است.

گنبد سلطانیه به چه علتی ساخته شد؟

این بنا ابتدا با هدف انتقال پیکرهای ائمه شیعه ساخته شد اما پس از تغییر برنامه به آرامگاه خود سلطان محمد خدابنده تبدیل شد.